Las lenguas tucanas (o tukano) constituyen una familia de lenguas indígenas de América habladas en el noroeste de la Amazonia, en territorios de Brasil, Colombia, Perú y Ecuador.
Lenguas tucanas | ||
---|---|---|
Distribución geográfica | región circunamazónica | |
Países | Brasil Colombia Perú Ecuador | |
Hablantes | ~20.125 (1999)1 | |
Filiación genética | Macro-tucano (?) | |
Subdivisiones | Tukano oriental (10875 h.) Tukano central (6300 h.) Tukano occidental (2950 h.) | |
Clasificación
Clasificación interna
Está dividida en tres ramas, así:2
- Rama occidental
- Grupo norte
- Grupo sur
- Lengua Maihuna (maijuna, orejón) 190 (1976)6
- Lengua Payawá (payaguá, payowahe, koto)
- Rama central
- Rama oriental
La clasificación anterior es criticable ya que no parece haber evidencia suficiente para mantener la existencia de una rama central que agrupe al cubeo y al tanimuca-retuarã, una clasificación más conservadora en cuatro ramas, es la que se puede inferir de la clasificación basada en similitud léxica del proyecto ASJP:
| |||||||||||||||||||
Relaciones con otras lenguas
Para Greenberg (1987), la familia Tucano y las lenguas makú - puinave se agrupan en el macro-tukano,23 y a la vez agrupa esta macrofamilia en el phylum Ecuatorial-Tucano, en el cual estarían también las lenguas arawak, guahibo y Piaroa-Sáliba. Wheeler (1992) encontró varias relaciones "sorprendentes" en las reconstrucciones de Proto-Tucano y proto-chibcha y algunas con Proto-Arawak.
Descripción lingüística
Fonología
El trabajo comparativo sobre las lenguas tukanas ha permitido conocer relativamente bien el sistema fonológico del proto-tukano. El inventario de consonantes es relativamente pequeño y contiene oposiciones de sonoridad:
labial | alveolar | velar | |
---|---|---|---|
obstruyente sorda | *p | *t | *k |
obstruyente sonora | *b | *d | *g |
aproximante | *j | *w |
En algunas lenguas las oclusivas sonoras tienen frecuentemente alófonos no-nasales [b, d, g] y nasales [m, n, ŋ].
Gramática
Desde el punto de vista de la tipología lingüística Las lenguas tucanas:
- Presentan un alineamiento morfosintáctico de tipo ergativo, o más exactamente, la mayoría de ellas presentan ergatividad escindida.
- Son de tipo casi exclusivamente sufijante a diferencia de otras lenguas amazónicas.
- Generalmente son lenguas tonales.
Comparación léxica
Los numerales en diferentes lenguas tucanas son:
GLOSA PROTO-
TUC. Oc.PROTO-
TUC. Or.Cubeo Tamiyuca PROTO-
TUCANO'1' *teʔe- *dĩʔkã- kuinákó íʔró- *tiʔ-(?) '2' *kaʔya- *pɨa- pɨká-rã íɸo- *pɨga-(?) '3' *iʔtia- yobekɨ-rã baéka- '4' *gahe-seʔe- *baʔpati- yovaikɨwai botá- '5' *teʔe hɨtɨ *dĩʔkã
ãbõkõtokuinápɨ́rɨ́pe
paiwɨíʔra ɸiʔta- *1+'mano' '10' *pɨa ãbõkṍtõ íɸa-ɸiʔta- *2+'mano' - Las lenguas tucanas centrales constituyen una rama propuesta de las lenguas tucanashabladas en el noroeste de la Amazonia, en Colombia cerca de la frontera con Brasil.
- No existe consenso sobre si existe una rama central del tucano paralela a las ramas oriental y occidental que parecen bien establecidas. Para algunos autores el cubeo y el tanimuca forman la rama central. Sin embargo, para los autores de la clasificación de Ethnologue2 el cubeo es una lengua no asignable ni a la ramas oriental ni a la rama oriental, por lo que considera que por sí mismo constituye la rama central (mientras que el tanimuca se clasifica como una lengua de la rama oriental). Finalmente la comparación léxica del ASJP rebela que el tanimuca es más cercano léxicamente a las lenguas orientales, mientras que el cubeo es más cercano a las lenguas occidentales (aunque es la lengua geográficamente más distante de ellas), eso sugiere que probablemente el cubeo pueda considerarse una rama independiente o tal vez parte de las lenguas occidentales a pesar de su posición geográfica.
Lenguas tucanas centrales Distribución geográfica región circunamazónica Países Colombia Hablantes ~63001 (1999) Filiación genética Central Subdivisiones Septentrional
Meridional- Las lenguas tucanas orientales son una rama de las lenguas tucanas, habladas en el noroeste de la Amazonia, en la forntera entre Brasil y Colombia.
Clasificación
Las lenguas tucanas occidentales constituyen una de las dos ramas principales en que se divide la familia tucana. Existen discrepancias sobre si el tanimuca-retuarã es parte de esta rama como hace Ethnologue, aunque otras clasificaciones excluyen a esta lengua. El cubeo usualmente clasificado como tucano central parece tener un poco más de afinidad léxica con la rama occidental, aunque generalmente no se considera parte de la misma. El proyecto ASJP basado en similaridades léxicas propone el siguiente árbol cladístico:KorewaheOrejónSecoyaSionaEthnologue también considera parte de las lenguas occidentales dos lenguas exintas el tama y el tetete, mientras que clasifica al Orejón como una subrama meridional y a las otras lenguas todavía vivas dentro de un subrama septentrional.Comparación léxica
GLOSA Korewahe Orejón Secoya-siona PROTO-
TUC. Oc.Secoya Siona '1' teʔet͡ʃo teyo teʔ- teʔé *teʔe- '2' teʔekaʔt͡ʃa- tepeyo kaya sa̜mú̜ *kaʔya- '3' t͡ʃote- babayo toaso sa̜mu̜-té '4' ũkʷakaʔt͡ʃa- mɨ̠o̠yodea kahese- ɡahé-séʔé-ɡa *gahe-seʔe- '5' teʔed͡ʒʉ̃tʉre- te hɨ̠tɨ te-hɨtɨ teʔé ʔɨ̜tɨ̜ *teʔe hɨtɨ '10' d͡ʒʉ̃d͡ʒɲa
d͡ʒainʉkore-hɨ̠tɨma̠dea sia-hɨ-ɲa siʔá sadáya̜ ? Lenguas tucanas occidentales Distribución geográfica región circunamazónica Países Colombia
Perú
EcuadorHablantes ~29501 (1999) Filiación genética Occidental Subdivisiones Septentrional
Meridional- Las lenguas tucanas orientales son una rama propuesta de las lenguas tucanas, habladas en el noroeste de la Amazonia, en la forntera entre Brasil y Colombia.
Clasificación
Las lenguas tucanas orientales constituyen el grupo más numeroso tanto por el número de lenguas como demográficamente, dentro de la familia tucana. Las clasificaciones de internas de ASJP2 y Ethnologue3 difieren aunque ambas coinciden en grupos de último nivel. La clasificación de Ethnologue usa tres subgrupos:- Tucano nororiental (N)
- Tucano centroriental (C)
- Tucano suroriental (S)
Mientras que ASJP basado en similaridades léxicas propone el siguiente árbol cladístico:Barasano (S)Des-Sir Desano (C)Siriano (C)Macuna (S)Tat-Car Tatuyo (C)Carapana (C)Wanano (N)Piratapuyo (N)Tucano (N)Bara-Waimaya (C)Tuyuca-Yurti (C)La posición divergente del barasana se debe a su pertenencia al área lingüística del alto Vaupés. Como puede verse la comparación léxica no refleja los grupos nororiental, centroriental (C) y suroriental (S). Los grupos reconocidos universalmente tanto por Ethnologue como por ASJP son:- Bara-Waimaya
- Tuyuca-Yurutí
- Piratapuyo-Tatuyo
- Desano-Siriano
Comparación léxica
GLOSA Bara-Tuyuca Tucano Piratapuyo
(waihana)Desano Tatuyo-Carapana Barasana PROTO-
TUC. Or.Waimaha Tuyuca Yurutí Tatuyo Carapana '1' hi'ka-(ɡa) sihkaɡá ĩ̀i̥'kʰã́- niʔkã́- ʉ̃̀ʰkã́ uhu híká- hĩkã- kóho.wɑ̃mẽ́ *(d)ĩʔkã- '2' pʉa-(ɡa) pùaɡá pɨ'á- pʉá- pʉ́à pẽ- pɨ́ɡà- pʉ̃ɡa- sĩ́ŋ.ɨ̃ *pɨa- '3' itīá-(ɡa) ihtīáɡa īi̥tʰī'á- iʔtiá- ìʰtíà ũɾ̃ẽ- ítíà- itia- hɨ́ɑ *iʔtia- '4' ba'pári-(ka) bahpáɾipa ᵐbāḁˈpʰúbīi̥sāɾi- baʔpáriti- pʰìtítíá ahpikũɾ̃ã bàpàrì- bapa-ri-kãnakã- bɑbɑ́ɾi *baʔpati- '5' hi'kábõkõro sihkábõhêyêpa ĩ̀i̥ˈkʰã́ȭo̥pʰɨ̀ɨ̥kʰɨ̀ɲ- niʔkã́mokʉ- ʉ̃̀ʰkã́mṍpẽ́ yuhuru mõhõtõ ̃híká- ̃wàbó- hĩkã-wãmo-kãrõ kóhó.mõ.kṍ.ɾõ *(d)ĩʔkã ãbõkõto '10' pʉabõkõro pùabòhêyêpa pɨ̃̄ˈã́ṍo̥pʰɨ̄ɨ̥kʰɨɲ- pʉámokʉ- pʉ́àmõ̀pẽ̀ pẽmõhõtõ pɨ́ɡà- ̃wabó.̃kóò pʉ̃ɡa-wãmo-kãrõ hɨ́ɑ ɑ̃́mõ.kṍ.ɾõ *pɨa ãbõkõtõ Lenguas tucanas orientales Distribución geográfica región circunamazónica Países Brasil
ColombiaHablantes ~108751 (1999) Filiación genética Oriental Subdivisiones Nororiental
Centroriental
Suroriental
No hay comentarios:
Publicar un comentario